Ficus carica L. Анжир

Анжир
Ficus carica L.

Ўсимлик тавсифи.  Анжир дарахти – Moraceae оиласига кирувчи бута ёки катта бўлмаган дарахт, баландлиги 15 м, йўғон, новдалари кам шохланган. Барглари юмалоқ, йирик, 3-7 бўлакли, камроқ ҳолларда бутун, узунлиги 15 см гача ва эни 12 см, устки қисми тўқ яшил, қаттиқ дағал, остки қисми кулранг яшил, юмшоқ тукли, узун қалин бандлари бор. Гуллари ноксимон шаклдаги этли шишган ичи бўш тўпгулнинг ички қисмида жойлашган, уларнинг юқори қисмида тешиклари бор. Чангчи гулли тўпгулларда асосан чангчи гуллари ривожланади, уч аъзоли гулқўрғон ва учта чангчидан иборат, бу тўпгулларда уруғчи гуллари бўлса ҳам ривожланмаган ҳолатда мавжуд. Уруғчи гулли тўпгулларда, бунинг аксича, чангчи гуллари қипиқгача қисқарган, фақат уруғчи гуллари ривожланган, беш аъзоли гулқўрғон ва уруғчидан иборат. Меваси ёнғоқча, тўпмеванинг тўқимасига қўшилиб ўсган, сариқ ёки бинафша-қора рангда, пишиб етилганда бўйи 8 см ва диаметри 5 см бўлади.
Тиббиётда анжир баргларидан саноатда псоберан препаратини ишлаб чиқаришда ишлатилади.

Ўсиш жойи. Тарқалиши.

Анжир – қадимий ўсимликлардааан бири ҳисобланади. Ўрта Осиё давлатлари ичида Туркманистон анжир етиштиришнинг қадимги географик жойлари деб ҳисобланади. Ўзбекистон ва Тожикистонда XV-XVI асрларда анжирни маданийлаштирилган. Ҳозирги вақтда МДҲ мамлакатларида маданий ҳолда ушбу ўсимлик Озарбайжон, Грузия, Арманистон, Доғистон, Краснодар ўлкаси, Қрим, Туркманистон, Ўзбекистон ва Тожикистонда кенг тарқалган. Саноатбоп маданий анжирнинг истиқболли ўсиш жойларии Озарбайжон, Грузия ва Туркманистоннинг субтропик зонаси, шунингдек, Қримнинг жанубий қирғоқлари ҳисобланади. Анжир қаламчалар ёрдамида кўпайтирилади. Қаламчалар мевали дарахтни бир йиллик новдаларидан олинади. Энг яхши вақт куз ойи ҳисобланади. Анжир дарахти совуққа чидамсиз, бу уни кўплаб янги ҳудудларда экишга тўсиқлик қилади. Бу ўсимликни қишқи ҳарорат қисқа муддатга ҳам – 15⁰ С га тушмаган ҳудудларда совуқ урмайди (алоҳида навлари қисқа муддатли совуқларга – 20⁰ С чидамли, аммо уларнинг ер усти қисмини совуқ уради).
Ўзбекистон ҳудудида анжир Сурхондарё ва Қашқадарё вилоятларининг айрим ҳудудларида ёввойи ҳолда учрайди. Тоғли ҳудудларда денгиз сатҳидан 600 м дан 1900 м гача бўлган баландликда ўсади, кўпинча жанубий ёнбағирларда, дарёларнинг юқори қисмида чакалаклар ҳосил қилади. Одатда, тотум, унаби, писта, бодом, дўлана ва ўсимликлар билан биргаликда учрайди.
Бир туп анжирнинг ўртача барг ҳосилдорлиги 12,8 кг, бу 2,45 кг қуруқ хом ашёни беради.

Хом ашёни йиғиш ва унинг сифати.

Анжир барглари июнь ойидан сентябрь ва октябрь ойларигача йиғилади. Айни вақтда ундаги фурокумарин миқдори 0,4-0,9 гача бўлади. Анжир баргларини йиғишда тери куйишни олдини олиш учун (қўл, юз) қўлқоп ва кўзойнаклардан фойдаланилади. Баргларни ўроқ ёки пичоқ ёрдамида кесиб олиш керак, қўл билан узиш мумкин эмас. Терилган барглар катта уюмларда тўплаш керак эмас, чунки барглар қорайиб қолади, шилимшиқланади ва юмалоқлашиб бир-бирига ёпишади.
Янги барглар тозаланган, қуритиш учун тайёрланган очиқ жойда брезент устига юпқа қилиб ёйилади. Сифатли юқори кумаринни сақлаб қолиш ва тезроқ қуриши учун кунига 3-4 марта хаскаш ёки паншаха ёрдамида ағдариш керак. Баргларни йиғиш ва қуритиш вақтида намланиб қолмаслиги керак. Ёмғир ёғишидан олдин терилган анжир барглари брезент билан ўралади ёки айвон остига ёҳуд ҳаво айланиб турадиган жойга қўйиш керак.
Одатда барглар очиқ ҳавода 4-6 кун қуритиш керак, узоқ қуритиш давомида барглар қўнғир рангга киради, ўз сифатини йўқотади. Хом ашёни ихчамлаштириш учун уни бир жойга уюмланади ва устидан автомашина билан 10-15 марта ўтилади. Бунда псобераннинг миқдори бутун баргда ҳам, майдаланганида ҳам бир хил бўлади.
Хом ашё дастлаб 15-18 кг дача бўлган қоғоз қопларга солинади, кейин мато қопларга қадоқланади, чунки хом ашё мато қопларга қадоқланганда ҳавонинг намлигини тортиб олади. Фармакопея мақоласининг талабларига мувофиқ қуритилган анжир баргларида намлик 10% дан, умумий кул миқдори 17% дан, қорайган барглар 2% дан, ҳашоратлар томонидан зарарланган барглар 7% дан, анжирнинг бошқа қисмлари (поя) 5% дан, органик моддалар (бошқа заҳарли бўлмаган ўсимликларнинг қисмлари) 2% дан, минерал моддалар (тупроқ, қум, тошчалар) 2% дан кўп бўлмаслиги керак. Хом ашёнинг яроқлилик муддати 2 йил. Хом ашё қуруқ, ҳаво яхши айланадиган жойларда жавонларда сақланади.

Кимёвий таркиби.

Баргда фаол моддалар – фурокумаринлар (псоберан, псорален, бергаптен) мавжуд. Мевасида 71% гача шакар (шу жумладан 60% моносахаридлар), пектин 5%, 1% гача кислоталар (лимон, олма, уксус, борат кислоталари), C, B₁, B₂, А витаминлар ва микроэлементлар учрайди.

Тиббиётда қўлланилиши.

Ёввойи ёки маданий анжир баргларидан олинган псоберан (фурокумаринлар аралашмаси – псорален ва бергаптен) пес касаллигида ультрабинафша нурлари билан биргаликда нурлантиришда тери пигментларини тикловчи восита сифатида қўлланилади. Бундан ташқари, псоберан уяли (юмалоқ) калликда тавсия этилади. Тўқ сариқ шиша идишларда 0,01 мг ли 50 донадан таблеткалари ва 50 мл дан 0,1% ли эритмаси ишлаб чиқарилади. Анжир мевалари, сано ўтининг барглари ва олхўри меваларидан тайёрланган кофиол брикетлари ич сурувчи восита сифатида ишлатилади. Мевалари, шунингдек, доривор, яъни ич сурувчи, чсийдик ҳайдовчи ва балғам кўчирувчи таъсирга эга. Анжир калийга бой ва шунинг учун ундан юрак қон тизими касалликларида фойдаланилади. Унинг янги пишган мевалари анемия учун ишлатилади. Анжир клетчатка ва шакарга бой, шунинг учун ошқозон-ичак ўткир яллиғланиш ва қандли диабет касалликларида қўлланилмайди. Подагра касаллигида шовул кислотаси (0,48-0,82%), танинлар (0,43-0,62%), витаминлар (В, В₆, Е, Р, К), гликозидлар, микро ва макроэлементлар миқдори кўплиги учун қўлланиб бўлмайди. Баргида 134-387 мг аскорбин кислотаси, эфир мойи, РР витамини ва фитонцидлар учрайди.